MAKALA

Maji moto ya Mutagata kugharimu mil.22 kuweza kutoa huduma bora, Kagera

Jumla ya shilingi za kitanzania milioni 22, 935, 250 zimetengwa kwa ajili ya ujenzi wa nyumba ya kulala wageni na vyoo kwa wagonjwa na watalii wanaokwenda katika msitu wa hifadhi ya majimoto katika kijiji cha Rwabigaga wilayani Kyerwa mkoani kagera.

Msitu wa Hifadhi ya Maji Moto (Mutagata Hot Spring catchment forest) ni moja ya kivutio kikubwa katika wilaya ya Kyerwa, unaopatikana katika kijiji cha Rwabigaga eneo la Mutagata, kata ya Kamuli, tarafa ya Kituntu/Mabira.

Akizungumzia ujenzi huo, mwenyekiti wa kijiji cha Rwabigaga Froni Nestory alisema kuwa, hatua hiyo imefikiwa baada ya kubaini kuwa na uharibifu wa mazingira lakini pia utasaidia katika kuongeza pato la serikali ya kijiji hicho.

“Tumeamua kujenga nyumba ya vyumba vinne na vyoo vyenye mashimo mawili ili wageni kutoka nje ya kata ya Kamuli watakapohitaji huduma hapa watalipia shilingi 5,000 kwa kila mmoja kwa lengo la kukuza pato la kijiji pia na gharama za utunzaji wa eneo hili la kihistoria,” alisema.

“Ujenzi huu ni nguvu za wananchi ambao kila mmoja alichangia shilingi 2,000 huku shirika la Hifadhi Mazingira Yakutunze (HIMAYA) ambao walichangia kiasi cha shilingi 935,250 kwaajili ya ujenzi wa vyoo ili kuepuka hadha ya kujisaidia hovyo hasa msimu wa mvua, serikali ya kijiji ikichangia kiwanja na shilingi za kitanzania milioni 22 kwaajili ya ujenzi wa nyumba ya kulala wageni,” alisisitiza Nestory.

Aliongeza kuwa, “baada ya ujenzi huo kukamilika tuta tangaza tenda ya kulisha chakula eneo hili; hadi sasa hatujapata msaada wowote kutoka Halmashauri licha ya viongozi mbalimbali kuhudhuria wakiwemo wakuu wanne kupanda miti ya asili eneo hili na pia kupelekea mapendekezo yetu katika ngazi ya wilaya lakini hakuna jibu lolote hadi sasa”.

Msitu huo ni umbali wa kilomita 70 kutoka makao makuu ya wilaya; Msitu huu ni wa kijani kibichi muda wote uliotanda miti ya Misambya (Markhamia Lutea) na miti mingine ambayo majina yake hayafahamiki vyema.

Katika msitu huu vipo vyanzo vinne vya maji moto, vyanzo hivi ni; Kasiyoza ambacho ni chanzo kikubwa cha maji moto katika eneo hili ambalo maji yake ni nyuzi joto 60-90; Chabakazi ambalo ni eneo dogo linalotoa maji ya moto yenye nyuzi joto 40-60; Katagata kake hili ni eneo jingine ambalo maji yake ya moto yana nyuzi joto 30-50 na Chandagala chenye maji ya baridi.

Katika kutafuta ushuhuda wa tiba hii inayoaminika kwa zaidi ya miaka 1000 iliyopita kuwa inatibu na wagonjwa kadhaa kuthibitishwa kupona, nilikutana na mama mmoja aliyekuwepo eneo hilo kwa matibabu.

“Nashukuru sana kuletwa hapa maana nimeugua hii miguu kwa miaka sita bila kutembea leo hii kama unavyoniona naendelea vizuri kwani naweza kutembea, na nina siku tatu toka nimefika hapa,” alisema Kotilda Marco (35) ambaye alikuwa amepelekwa eneo hilo kwa ajili ya kupata tiba ya miguu,” Bi Kotilda alieleza.

“Maji haya ni tiba yenye kuponya kwani leo unaniona hivi ila nimeletwa hapa sikuwa naweza kutembea hata kwenda kujisaidia nilikuwa napelekwa, lakini sasa naweza kwenda hata pale juu kuoga mwenyewe na kurudi ama kweli Mutagata ni ponyo kwetu,” aliongeza mama huyo.

“Historia inaonyesha kwamba chem chem hii ilitumiwa na machifu kuoga; Chifu Rumanyika alitembelea eneo hili na kuliwekea Baraka, akaitukuza chem chem hii na kulitangaza eneo hili kuwa sehemu takatifu na kuanzia wakati huo, maji hayo hutumika kwa ajili ya tiba ya magonjwa ya ngozi kama vile upele na mapunye, kifua, uvimbe wa miguu, magoti n.k.
”
Boniface Mshonga ambaye  ni Mwenyekiti  mstaafu wa kijiji cha Mutagata.

“ Licha ya chanzo hiki kusaidia katika kuponya lakini ni moja ya utalii ambao kama serikali itaweza kukitumia vyema; ila inavyoonekana chanzo hiki kinaweza kuharibiwa na wakazi wa eneo hili ambao wamekuwa wakiyatumia maji haya kwa kufulia na kunyweshea mifugo huku misitu hii wakitumia katika matumizi ya nyumbani,” alisisitiza.

Hata hivyo, ili kupata historia zaidi nilimtafuta mzee maarufu mwenye umri mkubwa ili kuweza kunijuza hasa kuhusu chanzo cha maji haya.

“Aliyeleta maji haya ni shangazi kutoka katika utemi katika kabila la Buganda, wakati alipokuwa akitokea Rwanda kuelekea Uganda na alipofika hapa alikuwa amevimba miguu na amechoka sana yeye pamoja na watumishi wake ndipo alitamka kuwa ee Mungu ungenisaidia maji ya kukanda hii miguu ili niweze kuendelea na safari na kasha maji hayo yakatokea na kuyabariki kuendelea kutumika hadi leo,” alisema mzee Busisi kayombagani (101) ambaye ni mzaliwa wa eneo hilo.

“Baada ya kuyaacha maji hayo kwa kuendelea na safari ndipo yalibaki yakiangaliwa na kabila la Wahinda chini ya mtemi(chief) Rumanyika hadi ukoo huo ulivyoamua kuhama eneo hilo na mmiliki kufariki, eneo hilo likamilikiwa na kabila la ukoo wa Muhunga ambao walikuwa wakimuita mtemi Rumanyika babu kutokana na kuozana hadi leo,” alisisitiza.

Na kuongeza kuwa,“kwasasa mila na desturi za eneo hilo zimebadilika kwani zamani hakuruhusiwa mwanamke ambaye yupo kwenye hedhi wala mtoto ambaye hajaota meno wala kutenda tendo la ndoa eneo hilo na alipokuwa akikosea mmoja wapo lazima madhara yatokee wakati ule ule, lakini leo unaona watu wanaoga katika maji hayo na watoto pia wanaoga hadi mifugo inanyweshwa hapo na hii yote ni kutokana na watu wa kabila linalomiliki kushindwa kufanya matambiko ambayo yalifanywa hapo awali kama vile kuchinja, ng’ombe na kunywea katika eneo maaalum pombe ya kienyeji”.

Tunapozungumzia historia ya watu wa mahali fulani hatuna budi kuzungumzia Jiografia ya sehemu husika, hali ya hewa na mazingira, wakazi wake, uoto wa asili, utamaduni wao, utawala, mawasialiano na uchumi.

Lengo la kutafuta na kuifahamu vyema historia ya watu wa Kyerwa ni la msingi sana kwa kuandaa mazingira ya watu mbalimbali  ili waweze kuielewa vyema  historia ya Kyerwa, kukusanya na kuzihifadhi zana na kumbukumbu za kimila na jadi ambazo katika siku za karibuni zinaelekea kuanza  kupotea.

Makala hii inachambua kwa kina historia ya msitu wa hifadhi ya maji moto ambao kwa asili unapatikana Wilaya ya Kyerwa Mkoani Kagera.

Kwa upande wake mtunza eneo hili ambaye anadaiwa kutoka katika ukoo wa Muhunga ambapo mtemi Rumanyika alioa huko, hakusita kuelezea kile anacho kifahamu katika eneo hilo.

“Kama unavyofahamu mtemi Rumanyika alifanya mambo mengi ambayo hadi leo yamebaki ni historia isiyopotea, hivyo katika kumuenzi ndio maana unaona eneo hili linaendelea kuwepo na vitu vyake vya asili ambavyo nitakwenda kukuonyesha,” alisema Angelo Mathias mtunza eneo hilo.

“Kama unavyoona jiwe hili la kukalia ndipo alipokaa Kanyabugondo shangazi wa utemi wa Buganda na mpaka leo hutumika kukalia na kuogea kwa wagonjwa wanaofika eneo hili na hapa pembeni sehemu ya kuweka sabuni au marashi kwani machifu walitumia kuwekea sabuni wakati wa kuoga na palitengenezwa kwa mikono na malkia huyo; pia hili bao lilitengenezwa kwa mikono, na chifu Rumanyika na wageni wake walitumia wakati wa kupumziko lakini eneo hili lilitumika wakati wa tambiko na hapa ni eneo la kutupa mawe au pesa kwa wanaofika kupata huduma hapa,” aliongeza.

Mbali na kivuto hicho cha maji moto pia katika wilaya ya Kyerwa na Karagwe kuna mapori manne ya Akiba za wanyamapori ambayo ni Rumanyika Orugundu, Kimisi, Ibanda na Burigi.

Mbuga hizi zina wanyama wengi kama vile pofu, nyemera, mamba, viboko, twiga, simba, kuro, nyati, tembo na ndege wa aina mbalimbali.

Mapori haya ya Akiba mbali na kuwa kivutio kwa watalii na wananchi wanaopenda kuangalia wanyamapori, mito na mabonde;  vile vile hutumika kwa shughuli za uwindaji wa kitalii. 

Wanyambo ambao ndio wenyeji wa eneo hili ni kabila lilokuwa miongoni mwa makabila makubwa na yenye nguvu za kivita na kiuchumi.

Utawala wa kabila hili ulikuwa wa kifalme ulioongozwa na wafalme “Abakama” 14 kwa nyakati tofauti huku watu wake ni wakulima na wafugaji.

Kabila la Wanyambo linapatikana katika Wilaya ya Karagwe na Kyerwa mkoani Kagera.

Inaaminika kuwa asili ya jina la kabila hili ni eneo la Maziwa Makuu na jina la kabila hilo limetokana na aina moja wapo ya ndizi inayofahamika kwa jina la Enyambo.

Aidha neno nyambo linamaanisha mtu au kitu au mmea asilia pia yupo ng’ombe wa asili wilayani Karagwe ambaye anajulikana kwa jina la Enyambo linalofahamika katika nchi za Uganda na Rwanda.

Himaya ya mfalme wa Karagwe ilikuwa ndiyo utawala mkubwa katika maeneo ya maziwa makuu kwa miaka kama 500 na Bweranyange Mji Mkuu wa Mfalme wa Karagwe ndipo alikaa mfalme Ruhinda wa kwanza, mwanzilishi wa himaya za Kihinda.

Ruhinda alitawala eneo lote la Karagwe, Ankole, Kihanja, Ihangiro Biharamulo Bushubi, Bugufi Kaskazini, kipakana na Bunyoro na mto Mwiruzi Kusini ya Biharamulo na Mkoa wa Kigoma.

Licha ya kutofahamika katika Tanzania ya leo sambamba na kupanda na kushuka kwa umaarufu wa kabila hilo.

Himaya ya mfalme wa Karagwe hiyo ilitukuka na kuandikwa kwenye magazeti ya ulimwengu wakati wa wavumbuzi hususani Uingereza zaidi ya miaka 1600.

Jina “ Karagwe “ ambalo limezaa wilaya mpya ya Kyerwa kutokana na simulizi za wazee wetu mbali mbali na watafiti wa historia ya Karagwe kama (Katoke 1975;162) inaelezwa kwamba  jina hili linatokana na kilima kinachopatikana Kusini Magharibi ya Makao makuu ya wilaya  ya Karagwe, kwenye kijiji cha Kandegesho, kata ya Nyakakika ambacho mtawala (Omukama) wa kwanza alifanya kafara ya kwanza.

Na kwamba kumbukumbu hii ya “Karagwe ka Nono “inatokana na ukweli kuwa Nono alikuwa mtawala wa mwisho wa wenyeji asilia wa Karagwe kabla ya kuondolewa madarakani na Omukama Ruhinda mtoto wa Wamara.

Inasemekana kwamba Nono son of Marija alikabidhi madaraka yake bila ya misukosuko wala mapigano ya aina yoyote kwa ajili ya kuokoa watu wake waliokuwa wanakabiliwa na wimbi la njaa.

Birigitta Farelius 2008 katika utafiti wake anasema “ Popote unapokuta ng’ombe machungani katika Afrika ya Mashariki macho huvutiwa sana na ndege weupe (white cow herons) wajulikanao kama Nyange Nyange , nao watu wa Karagwe huwaita Enyange, wakifuatana na ng’ombe huku kazi yao kubwa husaidia kudonoa kupe na wadudu wanashambulia mifugo.

Makao makuu ya Omukama Rumanyika wa Karagwe yalikuwa katikati ya makundi ya wafugaji na kulikuwepo na ndege hawa wengi  na hivyo kupewa jina la Bweranyange kutokana na ndege hawa kupenda kutanda eneo hili muda wote

Na hili linathibitishwa na simulizi za wenyeji wa eneo hili ambao wengi walikuwa wafugaji, na sisi pia tunalazimka kukubaliana na matokeo ya utafiti huu unaonyesha chimbuko la jina la Bweranyange wakiwa na maana sehemu safi na nyeupe (makao makuu ya mtawala wao) kutokana na umaarufu wa ndege hawa.



Ni kutokana na ukweli huu wenyeji walitunga wimbo maarufu wa kumsifia mtawala wao, na kwa mtawala halisi na makini kama alivyokuwa Omukama Rumanyika alitakiwa kuwa na roho nyeupe ya upendo kwa watu wake na wimbo huu ulikuwa unaimbwa popote pale alipotembelea na kulala.

Wimbo huu uliwaasa na kuwaonya wananchi kuwa wasikivu, wastaarabu, wenye kufuata kanuni, sheria na kutokuwa wasumbufu kwa mgeni wao aliyewatembelea.


“Mtayomba mwalirwa enyange ……….
Mtayomba …………………………….
Ne enyange ti nyange …………………
N’omwana ‘womuntu ……………..
Mtayomba …………………………..
Leba no omwana wo omuntu ……….


Mtayomba ………………………….” Hii ni sehemu ya wimbo huo.

Taarifa za Utafiti huu unashabihiana kwa karibu sana na ule wa Bwana HALLEY katika kitabu chake cha “An African Survey “ ukurasa 23/24 “ akielezea kwamba kaskazini magharibi mwa ziwa Victoria ‘’ Watu wa makabila ya Waganda, Wanyankole, Watoro, Wanyoro na makabila manane ya wilaya ya Bukoba katika Tanganyika na Ruanda (Nchi ya udhamini ya ubeligiji) ni mchanganyiko wa makabila ya wenyeji wakulima wabantu na makabila ya wafugaji wa kihima toka kaskazini ambao yanasadikiwa kwamba yalizishambulia nchi hizo zama za miaka mia tatu iliyopita na kuwashinda wenyeji wake.

KUHUSU BIASHARA

Mwishoni mwa karne ya 18 na mwanzoni mwa karne ya 19, habari za kushamili
kwa Karagwe kutokana na biashara zilikuwa zimesambaa sehemu mbalimbali  za nchi ya Tanganyika pamoja na nchi za jirani za Rwanda, Kongo, Uganda, Burundi na hata nchi za Falme za Kiarabu.

Wakati huo Karagwe ilikuwa imekwisha tembelewa na wajasiliamali toka Unyamwezini na Usumbwa ambao walileta chumvi toka Uvinza na chuma toka Katanga (nchini Kongo). 



Hili linathibitishwa na msemo wa kinyambo wa muda mrefu unaosema “Omwonyo ngunula, chonka Omushumbwa nanunka”kwa kiswahili maana yake ni kwamba chumvi yao ni tamu pamoja na kwamba wachuuzi wenyewe wanatoa harufu mbaya ya jasho kutokana na safari yao ndefu.




Inaaminika pia kwamba Wanyamwezi walifika Karagwe wakiwa watu wa kwanza kufanya biashara na kwamba walileta chumvi, visu, pilipili, na matunda kama vile  maembe, machungwa na mtama kabla ya Waarabu kuingia ambao walijenga Kituo chao maeneo ya  Kafuro na Kitengule.

Taarifa zilizopo zinaonyesha kuwa wakati Omukama Rumanyika Orushongo anaingia madarakani, Karagwe ilikuwa tayari imekua kiuchumi kiasi ambacho wafanyabishara toka maeneo ya mbali walikuwa wameanza kuingia Karagwe wakifanya biashara ya meno ya tembo, mazao ya chuma (Iron products)kama vile visu, majembe na vitu vingine wakibadilishana na bidhaa waliyoleta toka maeneo waliyotoka.

Shughuli za Kisiasa, biashara na watu wa mbali (Tabora na Pwani) ilianzisha na kujenga mahusiano mazuri na watawala (Abakama) wa Karagwe, kiasi kwamba Omukama Rumanyika I wakati huo alilazimika kumteua msadidizi wake (Kiyango kya Mpiga Ifumula Bikungu) kuwa Balozi wake katika tawala za jirani zake ambaye wakati huo alikuwa akisafiri kati ya Bweranyange, Buganda, Bunyoro na Tabora.

Kazi kubwa ya mteule Kiyango kya Mpiga Ifumula Bikungu ambaye unaweza kumuita Kama balozi ilikuwa ni kufanya mawasiliano na kuimarisha kati ya Mtemi Rumanyika na watawala wa sehemu hizo. 

Balozi huyu alionekana kupata sifa nyingi za utendaji kazi, sifa ambayo ilitolewa wazi wazi na wageni kama Captain John Hanings Speke na Grant (katika kitabu chake kiitwacho “The jouney of discovery of River Nile” ) walipozuru Karagwe, ilikuwa ni kupitia kwake wageni hawa waliweza kupokelewa na watawala ikiwa ni pamoja na Omukama Rumanyika bila matatizo yeyote. 



Haya yanathibitishwa na mzee wetu marehemu Profesor Katoke (1975;55) ambaye aliandika

“Ikumbukwe kuwa Speke na Grant walipata upinzani mkubwa katika sehemu zingine za Kigoma na Tabora ambapo waliingia bila kuwasiliana na Kiyango, waliweza kuzuiliwa kwa muda na wakati mwingine kutozwa ushuru mkubwa na watawala wa maeneo hayo wakiwa safarini   kuelekea Karagwe”, hii inathibitisha umuhimu wa Balozi huyo Kiyango cha Mpiga Rufumura Bikungu.

Karagwe ilitumika kama njia pekee ya kufikia utawala wa Buganda kwa wageni toka Pwani na Zanzibar.

Kati ya Novemba 1861 na Februari 1862 John Hannington Speke na James Grant walikaa miezi mitatu Kafuro jirani na Bweranyange na wakaandika kwa kirefu juu ya mila na desturi za Karagwe chini ya mfalme Rumanyika Orugundu Rzinga Mchuchu wa Nkwanzi ambalo ni jina la utani lenye maana ya shujaa mfuga nywele ndefu mwana wa Nkwanzi.

Na kwamba, kwa hivi sasa kuna hifadhi ya wanyama ya rumanyika Orugundu kuenzi mtawala huyo ambayo kwa mashariki yake katika kijiji cha Ibamba kunapatikana mto wenye maji moto ya Mutagata”anasema Tuluhungwa.

Historia ya kabila hili ilifahamika ukanda wote wa Ziwa Victoria Magharibi pamoja na nchi za Rwanda na Burundi Kutokana na uhunzi wa mapambo mengi ya kifalme yalitengenezwa na kuhifadhiwa kwenye ngome ya mfalme.

Mapambo hayo yalipendwa na mengine yalichukuliwa na Wajerumani, walipewa zawadi na Omukama Rumanyika.

Ni kabila lililoheshimika na wanyambo walijivunia Unyambo wao hali iliyoibua misemo kama, Ndyu Munyambo akala nakalenje, Omunyambo agamba echabweine.

Kabila la wanyambo ni miongoni mwa makabila makubwa Mkoani Kagera mengine ni Wanyambo wenyewe, wasubi, washubi, wahangaza, wazinga na wahaya.

KUPOTEZA UTAJIRI

Karagwe ilianza kupoteza utajiri wake katika miaka ya 1880 na 1890 ambapo wakoloni wa kijerumani walikuwa wakishidana kuligawana bara la Afrika huko Berlin 1884 na baadaye wakati Zanzibar na Buganda zilikuwa tawala zinazolindwa na mfamle wa Uingereza.

Karagwe iliangukiwa na nuksi ambazo zilifika tawala nyingine zote kubwa katika historia kama za Alexander mkubwa utawala wa Kirumi.

Vita vya wenyewe kwa wenyewe ambavyo vilikuwa vimeanza wakati Speke na Grant wakiwa Karagwe Novemba 1861 mpaka Desemba 1862 Matokeo yake ilikuwa kupungua kwa amani na kuihama Karagwe upande ulioshindwa na kupunguza wingi wa watu.

Pili ugunduzi wa njia fupi toka Mombasa kwenda Uganda kulitoa Karagwe kwenye njia Kuu ya biashara ya kimataifa na kupunguza umaarufu wake. 

Magonjwa ya mifugo kama ng’ombe sotoka ilishambulia mifugo ya wakazi wa karagwe katika kipindi hiki na kupunguza utajiri wa Karagwe pia wakoloni walikuwa hawavutiwi na nchi maskini.

Karagwe iliathirika kisiasa na kiutawala baada ya wafalme wake wengi kufa wakiwa wadogo bila kuacha warithi walioishafikia umri wa kutawala, ikalazimu kutawala kwa kutumia viongozi wa muda kama vile Kakoko waliotawala kwa ukatili na kuharibu himaya.

Pia Karagwe haikupewa kipaumbele katika mipango ya wakoloni wa Kijerumani kulifanya Wamisionari kutovutiwa kuweka vituo vyao Karagwe.

Wamisionari wa Kikatoliki walianzisha vituo vyao Kashozi 1892, Bunena 1905, Kagondo na Rubya 1904, Katoke Biharamulo na kuanzisha shule sehemu zote hizo.

Misheni ya kwanza Karagwe ilianzishwa 1934 baada ya miaka 40 baada ya kumpata Padri wa kwanza mwafrika wa kwanza Oscar aliyepadrishwa Bukoba 1917 ambaye wa kwanza Karagwe Padri Rwakiboine alipandrishwa 1943 miaka 26 baadaye na shule na hospitali zilifata misheni.

Kwasasa Karagwe na Kyerwa imekumbwa na tatizo la kukosekana kwa mvua hali inayopelekea mazao mengi kukauka, hivyo wakazi hao kukumbuka utawala wa kichifu ambao haukuwahi kuonekana kwa tatizo hili la kukosekana mvua hadi sasa.